خبرگزاری حوزه | اقتصاد یکی از عوامل مؤثر و کلیدی در رشد یا سقوط یک جامعه است. پیروی از بزرگان دینی و استفاده از نکات و  نظرات ارزشمند آن ها در زمینه اقتصادی بهترین راهکار برای حل و فصل این نیاز مهم بشر است.

توجه خاص و ویژه امیرالمؤمنین علیه السلام در دوران کوتاه حکومتش بر امور اقتصادی و مالی و توجه مخصوص آن حضرت بر عملکرد کارگزاران و نیز کسبه و تجار و دستورهای متعدد و قاطعی که در این زمینه صادر گردیده، جایگاه اقتصاد را در نگاه ایشان مشخص می کند و بهره مندی از این نگاه می تواند بهترین الگو برای شروع یک انقلاب اقتصادی باشد.

یکی از معضلاتی که امروزه جامعه با آن دست و پنجه نرم می کند مسائل اقتصادی است. اگر در این زمینه کنترل و مدیریت مناسبی رخ ندهد و این معضل سامان دهی نشود، می تواند مخرب بوده و باعث فساد و فروپاشی یک ملت شود.

تأثیرگذاری این مسئله در زندگی مردم فقط به امرارمعاش دنیوی آن ها مربوط نمی شود بلکه اگر فشار اقتصادی به اندازه ای باشد که به فقر منجر گردد ممکن است ایمان شخص متزلزل شده و یا به طور کلی از بین برود.

متاسفانه عده‌ای تصور می کنند که اسلام آئینی است که تنها برای آبادانی آخرت انسان‌ها برنامه دارد و کاری به دنیای انسان‌ها ندارد و حتی آبادانی آخرت را در گرو ترک دنیا می‌داند و اندیشه ساده‌زیستی و بی‌اعتنایی به دنیا را که سیره معصومان است، شاهدی برای اثبات مدعای خود قرار می‌دهند؛ در حالی که حقیقت چیز دیگری است و نگاه اسلام به این مسئله کاملا متفاوت است.

اسلام نه تنها تلاش برای معاش و توجه به امور زندگی را وظیفه هر شخصی می شمارد بلکه در مواردی آن را جهاد فی سبیل الله می‌داند. خط قرمز اسلام تنها، دلبستگی به دنیا و فراموشی سرای آخرت است نه تلاش برای تأمین یک زندگی آبرومند.

پیروی از بزرگان دینی و استفاده از نکات و  نظرات ارزشمند آن ها در این زمینه بهترین راهکار برای حل و فصل این نیاز مهم بشر است.

وقتی به کتاب نفیس و پر از رمز و راز  نهج البلاغه مراجعه می کنیم به نکاتی برمی خوریم که نگاه دقیق وموشکافانه امیرالمؤمنین علیه السلام را در این مسئله برای ما نمایان می کند. نه تنها حضرت با حکمت و ظرافت تمام به این مسئله پرداخته بلکه آن را همیشه به استانداران خود نیز توصیه کرده است. توجه خاص و ویژه امیرالمؤمنین علیه السلام در دوران کوتاه حکومتش، بر امور اقتصادی و مالی و اشراف و توجه مخصوص آن حضرت بر عملکرد کارگزاران و نیز کسبه و تجار و دستورهای متعدد و قاطعی که در این زمینه صادر گردیده، نشان دهنده نقش اقتصاد در زندگی و جامعه است.

تاکتیک های اقتصادی امام علی علیه السلام

۱) برپایی عدالت: گسترش قسط و عدل در جامعه، اولین قدم برای برقراری ثبات اقتصادی بین اقشار مختلف مردم است. در جامعه ای که تبعیض، بی عدالتی و بخشش های بی جا حکم فرما باشد و از طرف دیگر عده ای با نشستن بر کرسی های قدرت مشغول چپاول بیت المال باشند، هیچ گاه رشد و رونق اقتصادی رخ نخواهد داد. در دوره حکومت امیرمؤمنان علیه السلام نیز چنین فضایی حاکم بود اما مدیریت قوی و هوشمندانه حضرت که بر پایه ی عدالت بود، جان تازه ای به مردم داد و امید را به خانه های آنان برگرداند. ایشان با گرفتن حق رعیت و مردم مستضعف از ستمگران و برپایی عدالت از درون خانه [۱] تا سطح اجتماع، مبارزه گسترده ای را آغاز کردند. عدم تبعیض بین مردم در تقسیم بیت المال و... نمونه بارز اجرای عدالت علی علیه السلام در جامعه بود. ایشان می فرمودند: «من میان سیاه و سفید فرقی نخواهم گذاشت و بین فرزندان اسماعیل و اسحاق تفاوتی نیست و در قرآن، برتری عرب بر عجم را ندیده ام.» [۲]

۲) تأمین رفاه و آسایش مردم: آسایش و رفاه یکی از اساسی ترین نیازهای مردم است که حاکم اسلامی باید برای فراهم کردن آن تمام تلاش خود را به کار بندد. اگر این بستر به طور صحیح فراهم گردد، نگاه مردم به حکومت و نظام مثبت شده و آثار روحی و روانی قابل توجهی خواهد داشت. تلاش های امیرالمؤمنین علیه السلام در این زمینه مثال زدنی است. ایشان در فرمانی به مالک اشتر فرمودند که بستر را برای تاجران و صنعتگران به گونه ای فراهم سازد تا بتوانند نیازهای مردم را تأمین کرده و مشکلات آن ها را برطرف نمایند زیرا چرخ اقتصاد یک ملت به وسیله تجار و صنعتگران می چرخد. [۳]

نگاه ایشان به مالیات و نحوه أخذ آن از مردم واقعا آموزنده است. «وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا یُصْلِحُ أَهْلَهُ فَإِنَّ فِی صَلاَحِهِ وَ ...؛ [۴] درباره مالیات چنان عمل کن که موجب بهبود حال خراج گزاران شود؛ چرا که با درستی خراج و سامان یافتن حال خراج گزاران، وضع دیگران نیز اصلاح می شود، و کار دیگران جز با بهبود آنان، سامان نمی پذیرد؛ چرا که همه مردم در گرو خراج و خراج گزارانند.» اما متاسفانه سوء مدیریت در برخی از نظام های اقتصادی باعث شده که مردم به هرنحوی سعی در فرار مالیاتی دارند. دیدگاه حضرت نسبت به مالیات، خرج آن برای آبادانی و سازندگی کشور بود و اگر مردم به  دلیل خشکسالی، بلایای طبیعی و... توان پرداخت آن را نداشتند، به خواسته آن ها توجه می شد و حکومت درصدد حل آن بر می آمد. «فَإِنْ شَکَوْا ثِقَلاً أَوْ عِلَّةً أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ ...[ ۵]  اگر مردم از سنگینی مالیات یا آفت زدگی یا بی آبی و خشکسالی یا دگرگونی وضع زمین در اثر غرقاب یا بی آبی شِکْوه کردند، به آنان تا هر قدر که می دانی موجب بهبود وضعشان خواهد شد، تخفیف بده و مبادا این تخفیف بر تو گران آید؛ زیرا این ذخیره ای است که به صورت آبادانی و عمران به تو باز خواهند گردانید.»

۳) اشتغال و کارآفرینی: بی تردید یکی از آفت های مخرب جامعه مسئله بیکاری است. نبودن سرمایه، گرانی، دلال بازی و فراهم نبودن بستری برای شروع یک فعالیت اقتصادی، از مهم ترین دغدغه های مردم در این زمینه است. سفارش امام علی علیه السلام به مالک اشتر در این عرصه جالب و دیدنی است. «وَ لْیَکُنِ الْبَیْعُ بَیْعا سَمْحا بِمَوَازِینِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ ...؛ [۶] و بدان که خرید و فروش باید آسان و بر اساس موازین عدل و داد و به نرخی منصفانه باشد که به هیچ یک از فروشنده و خریدار زیان وارد نیاید.» با پیروی از توصیه هاست که رونق اقتصادی به وجود آمده و در سایه آن ریشه بیکاری قطع خواهد شد.

۴) نظارت کامل بر کارگزاران: اداره یک حکومت نیاز به افرادی دارد که در این زمینه یار و یاور حاکم باشند. در این عرصه اگر نظارت دقیقی بر فعالیت اطرافیان نباشد منجر به حوادث ناگواری خواهد شد. تاریخ گواه موارد متعددی است که بعد از به دست آوردن مقام و منصبی، از راه صحیح منحرف شده و به بی راهه رفته اند. امام علی علیه السلام با در نظر داشتن تمام این آفت ها، بر کوچک ترین فعالیت های کارگزاران خود نظارت داشت که مبادا حقی از مردم ضایع شود. به عنوان نمونه دستور تراشیدن نوک قلم (برای کم مصرف کردن جوهر)، رعایت فاصله خطوط (برای کم مصرف کردن کاغذ) و گذاشتن چراغ شخصی در کنار چراغ بیت المال در اتاق کار خویش، و بسنده کردن به حدّاقل زندگی، بلکه کم تر از آن، همه از واقعیّت های مسلّم تاریخی هستند که دوست و دشمن بر آن اتّفاق دارند. [ ۷]

۵) مبارزه علیه استفاده شخصی از بیت المال: امیرالمؤمنین علیه السلام با این که شخص مسؤول، خود را برای هر گونه رفتاری صاحب حق بداند، و خود را در استفاده از امکانات عمومی بر مردم مقدّم بداند، مخالف بود و به شدت با آن مبارزه می کرد. حضرت در همین زمینه خطاب به کارگزار خود در بصره که با استفاده ازمقام و منصب خود و با استفاده از بیت المال برای زیارت خانه خدا به مکّه رفته بود، خطاب می کند: که چرا با بیت المال به مکّه رفتی؟ آیا از حساب روز رستاخیز نترسیدی که این گونه با بیت المال، آب و غذا و توشه سفر تهیه کردی؟ از خدا بترس! و اموال مردم را به آن ها برگردان. [۸]

۶) جلوگیری از سوء استفاده نزدیکان: یکی از معضلات داشتن مقام و منصب، توقعاتی است که نزدیکان و خویشاوندان از شخص دارند. زیاده خواهی بعضی از نزدیکان و رانت خواری آنان که امروزه بلای جان اقتصاد است، از اموری به شمار می رود که باید شخص مسؤول و حاکم، در زدودن ریشه آن بکوشد. حضرت در ضمن پیش بینی این وضعیت، تذکری جدی به کارگزاران خود می دهد. «ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِی خَاصَّةً وَ بِطَانَةً فِیهِمُ اسْتِئْثَارٌ وَ تَطَاوُلٌ ...؛ [۹] دیگر این که هر زمامداری، یاران نزدیک و محرم اسراری دارد که در میان ایشان امتیاز خواهی و درازدستی و بی انصافی در روابط اقتصادی پیدا می شود؛ امّا تو ریشه اینان را با بریدن اسباب آن از میان بردار.»

تفکر و تأمل در این موارد، به عنوان تعداد اندکی از فعالیت های بی شمار امام علی علیه السلام در زمینه اقتصادی، بهترین راهکار برای رسیدن به قله های اقتصاد اسلامی است. اگر عدالت اقتصادی علوی در جامعه حکمفرما شود، اقتصاد اسلامی، الگوی تمام نظام های اقتصادی دنیا قرار خواهد گرفت.

پی نوشت:

[۱] اشاره به داستان عقیل، خطبه۲۲۴ نهج البلاغه

[۲] بحار الانوار، ج۴۱، ص۱۳۷

[۳] نهج البلاغه، نامه۵۳

[۴] همان

[۵] همان

[۶] همان

[۷] نظرات سیاسی در نهج البلاغة، ص ۵۱

[۸] نهج البلاغه، نامه۵۳

[۹] همان

 سایبان